Bot’lokwan ma’i’cani ki mi’anyim,
Pwoc’boti pi’kwanyo caa’mi’kwano lok’man. Ageno’ni i’nongo ni’kwanyo ma’dwong ki'iye. Acako’coyo coc’man, i’mwoka elip-ariyo ki’pyer-ariyo-wiye-angwen, I’lobo p’Meaanjin [Brisbane], i’Australia, i’dwe mi’angwen. A’tyego coyo’ne i’mwoka elip-ariyo ki’pyer-ariyo-wiye-angwen, I’lobo p’Kaurna ma'gilowongo’ni Tarndanya [Adelaide], i’Australia, i’dwe’abicel I ndoopress.com.
Coc’mane'ni o’bedo’coc mi’adek’i’kom’adek (3/3) ma’lok i’kom’Mali. Coc’mane’ni lok’i’kom'Dogon. Jo'Dogon gi'nyango acaki’mi'polo’ki'lobo o’nongo dwan’wi’lobo pwodi'pe’o'rwate i'lok'ne.
I’Dogon, cwec’p’lobo ki’dano o’caake i’turr ma’gilwongo’ni Bandiagara; turr’ne tye’i’kupiny mi’Mali ki’kumalo p’jo’Burkina Faso. Lacwec’gi gi’lowongo’ni, Amma. Amma, pe’caalo’Lacwec i’kar’mokene mani’tye ki’ryeko onyo’kero mi’timo onyo’yubo jami’duc labongo’baal. Amma baalo; en’ikom baal’ne, pwonyo’kit mi’cweyo lobo’i’anyim. I’Dogon, Amma o’bedo’Lacwec’gi mi’apora, en'nyuto kit’mi’kwor ki’bedo i’lobo.
Pire’tek’bene mi’waco'ni ngec’p’Dogon i’kom’Amma, lopim (scientist), gi’nongo’ni rom'aroma ki’ngec ma’gilwongo’ni “the Big Bag Theory,” ma'o'bedo ngec’ma’nyuto kit’ma’wilobo ki'jami'ducu o’caake’kwede. Ka’wa’ngiyo ngec’man ki’mi’nywal, wa’neno’ni cwec’p’Amma ma’o’cweyo ki’polo; pat’ne’nok, ki’cwec’wa mi’nywal. I’cwec'ne, wa’nongo’ni yub’caake ma’tidi caalo’latin ma'o'nywalo, ka’dongo'wa i'ayuub ma'cweyo’wa polo-ki'lobo.
Pi’ayuub’ne pe’tek’bot’Dogon’kiken; pire’tek bot’wan’ducu, pyen'nyuto gen'ki’ngec’wa i'kit’ma wa’tamo’ni polo-ki'lobo o’caake’kwede. Myero’ngec i’kom’cwec’ni pe’wanen’ni jami’ma’o’yuubo ki’i’wii'yamo; ngec’ne jo'Dogon gi’caako ngiyo’ne wa’i’kuta'megi ma’bene lo’ngic (scientist) pwodi’gi tye’ka’uuro kit’ma, lobongo’jami mi’ngiyo polo, jo’Dogon gi’bedo’ki’ngec’ne.
I’coc’man, amito’ni wa’dony i’di’lok mi’cwec ki’ngec p’Dogon i’kom kit’ma gi’yuubo wi’lobo ki’polo’kwede. Coc’ne, wa’cako ki’ngiyo ngec’gi i’kom’lok mi’cwec, ka’wacito i’kit ma’ngec’ne o’pwonyo’gin’kwede, ka’wa’tyego ki pimo’yub’ne ki yub’mi’kar’mogo caalo’i’Europe, Australia, ki’kar’mogo mapat’pat.
I’coc’man ma’bi’bedo’calo’wot i’kom’ngec mi’acaki mi’polo-ki'lobo; pe’wanen kit’ma Dogon’nyango polo-ki'lobo onyo’kit’ma gi’lego jogi’gi’kiken, wa’nen cwec’gi ma’roma’aroma caalo’cwec’wa p’dano’ma wa’cweyo’ki’latin i’i’mine.
Cwec’p’Jok i’kaka mi’Dogon winye’caalo jami’akoda ento’ada tye’iye. I'acaki, Jo'Dogon gi'waco'ni jami’ducu caake’bene’gik i’kom’Lacwec’gi ma’gilwongo’ni Amma. Jo’Dogon waco’ni polo’o’cake ki’yenge. Yenge’ne yenge’ne’mi a’biro ma’o’tyero’tong ma’o’yabo’kwede polo’ki’lobo. Ngec’ne nyute’wa’i’caani i’kit ma’latin lo’cweyo’ki’tong ma’yube i’i’mine.
I’acaaki mi’cwec’man, kadi’ka jo’Dogon gi’yubo’a’yuba twero’nyuto kit’ma’wi’lobo o’cake’kwede—ki’kit ma’jami ma’o’kane—nyute’ki’yabe p'tong. Koda’man, i'kom tong'ma o'yabo’lobo'ni, Dogon gi’lwongo’ni, ya/a, ma’gonye’ni ayub onyo’cwec ma’nyuto kit’ma wi’lobo’oyubo’kwede. Yub’ne, ka’o’kwano wiye’ok pyer’ariyo-ki’wiye’ariyo (22), ma’cungo’doki ayub ma’nyuto kit’ma’wilobo o’cwaye’kwede i’kar mapat’pat’ducu.
I’kin'Jogi pyer'ariyo'wiye'ariyo'ni, lawii'gi—en'Amma’ni. I’kin'Jogi'gi bene, en'kiken ma'tye ki'ngec mo'kiken'labongo acaki'ne; pyen'en'aye ma'tye'acaki. Amma'bene nen'cok'cok caalo'Jogi ma'i'nongo/neno i'lega mapat'pat i’wi’lobo'gi; en'twero'nywal ki'lawade; pe'caake’rirye ki’lok'ni, “I'acaki Lubanga oyubo'polo.”
Gin'ma'weko adwogo'i'lok'ni, pyen’ka'i'acaki Lubanga oyubo’wi’lobo’ki'nywal, wan'dano'adana wa'twero’neno'nywal'wa caalo'cwec ma'Lubanga o’cweyo'ki'lobo.
Cwec'ma'Amma o’cweyo'i'acaki gi’lwongo'ni Nommo. Nommo'man, Amma o’cweyo’caalo latin'mere, ento'i'anyim obi'dwogo'caalo rud'mere. I'kom’por'ma Nommo obi'pore caalo'Amma, en’obi'loke dok'dako, Amma doki'cware. Gi'nywal, nywal'ne obi'nyar wa’i’kom’wan, bene’mede’ki’menu wa’i’anyim’wa. Pi'jami'man ma'o'time i'acaki'piny, i'neno jo'Dogon ka'gi'nywal, gi'lego'ni Lacwec'omi'bot’gi rudi.
Nin'wa'neno’ni i’acaki, Lacwec (Amma) pe'obedo’caalo Lacwec'mo’kene, pyen'en twero'baalo'bal caalo’wan. Pi'man, i'acaki ma'polo o'temo nywal'ki'lobo, Amma ki'Nommo, nywal'ne pe'o'twere, pyen'kero p'Lacoo, Amma, ki’dako’ne pe'o’rwate. Polo'obedo lacoo, lobo'o’bedo dako, dako'ne ot'nywal'ne o’nyute'doki’byer. I’neno wa'i'caani i’Dogon, ma’pwod dako'bong o’tem'nywal, lo’ngolo ka'nywal'gi weki'gamo latin'o’bedi ma'yot.
Teko p'Lacwec, Amma, i'acaki'ni o’nywalo t’oo ma'gilwongo'ni Dyougou; ma'pe'o’twero cobo’kido'gimo'kiken ma'Amma’o’temo, pi'man en’Dyougou o’bedo'caalo ler/jok’ma nyuto'kit ma'Lacwec, Amma, baalo’bal rom'aroma’caalo wan'dano. Mane'ni, o’bedo jami'anyuta acel'i’kin ma’pol’i'acaki ma’nyuto'ni cwec'i'acaki pe'o’bedo jami'mayot, ma’kadi jo'Dogon’bene pe'twero kodo'ne’weng.
Ka'wa’kwano coc'p'lo’kwan ma’nyen'caalo Marcel Griaule ki’Germaine Dieterlen, wa'nongo'ni pol'lega p'Dogon ma’dok'i’kom Amma'ki’Jogi'ne rwate'ki kwan'p'lopin ma'dok i'kom science. La’nyut'ne wa'twero nongo'ne i'jami mapat'pat caalo tong'polo-ki'lobo ki’ka’nywal ma’o’nyute i’acaki’ni. Tong’polo-ki'lobo'man nyuto'ni jo'Dogon gi’ngeyo'wacon kit’ma'nywal cake'kwede. Ngec’man’o’tero lopin’mi'science kare’ma’lac mi’ngeyo pimo’ne; caalo chromosome pyer’ariyo-ki’wiye’ariyo (22) i'kom pyer'ariya wiye'adek'ni (23).
Ma’pwodi bong’wa'dony i'lok'ma’nyen, amito'waco'ni cwec’mi'Dogon pe’o’bedo gi'akoda’kiken. Ka'wa’ngiyo’mot wa’twero’nongo'ni rwate'ki jami'mi'lega, kwano'la’tyer, ki’science.
Ka'wa'ngiyo kit'ma lo'kwaro (archaeologists) gi'neno bedo’p’jo'macon, caalo la'kwaro ma'gilwongo'ni Fritz'ni, wa’neno'ni jami'macon ngeyo'ka'kite pe'yot. I'nongo i’kom’jami acel'acel ger'mapol gonye'kiye; mogo’i'lok’p'kaka, mo’kene’i'kom kwano'jami mi'polo, ki'jami’mokene'mapol.
Ento’kit’ma'Fritz ki’lo’kwaro'mogo gi'nongo; kadi'ka jami'ne gonye’i'yoo mapat'pat, pwodi’twero nyuto’kit mi'bedo i'kare'caa. Fritz ki'lo’kwaro'ne, gi'ngiyo’kamo ma'gi’lwongo’ni Chaco Canyon, kaca’o’nyuto bot'gi kit'ma’jami ma’dano o’weka twero’nen ki'acaki’wa'i'agiki, kadi'ka'jami ne'pe'o’weko kido’ne—ki'acaki wa'i'agiki. Jami'mi'kwaro kadi'ka gi'acel’kiken myero'o’nen ki'wang mapat'pat, pyen'twero gonye'ki'tic pi'ger’mapol.
Me’ariyo, pire'tek bot'wa’bene mi'ngeyo'ni ka'wa'ngiyo jami'mi'kwaro myero'wa’nge ni’jami'ne; gi'loce ki'kit mayam'con o'nongo gi'tiyo’kwede. Caa'mogo jami'ne o’loce'pi caat'ma wacato'ki'dano mapat’pat, mogo’loce i’kin'wa kenwa'kenwa, onyo'loce pi'bino p'muni; caalo mao’time i'kupiny mi'Africa i'kar’ma'gi'lwongo'ni Great Zimbabwe, kar’ma la'kwaro ma’gilwongo’ni Huffman’gi gi’ngiyo’ni.
Lok'man nyuto'botwa’ni jami’mi’kwaro ka'wa'ngiyo, myero’wang’wa ma'wa'neno ki'kare'ne bene'o'loce, pyen’caa ki'kar’mapat'pat i'angec, mi’nyango’ne, myero’wanen’gini ki'wang ma’nyen — kit'ma gi’bedo kwede'i'kare’ne. I'nongo ka’pe’wa'ngiyo angec’ki’wang mi’kare'ne, pol'jami ma'wa’nongo mi'angec pe'wa’twero nyango'gi pyen’cat, nyome’i’kin’wa, ki’bino p'lo’rok twero’loco kit'ma’wa’tiyo onyo’kit'ma wa’neno'ki jami’mi'angec.
La'kwaro’mo ma’gi’lwongo’ni Bourdieu, o’ngiyo’geto p'jo'mogo ma’gi’lwongo’ni Kabyle, i'Algeria, jo'caa gi'nyango kit'ma jami’gi’twero nyuto’ger’ma pire'tek onyo’jami’ma’gimito wi’gi’pe'o'wil ki’kwede. Ger'mi poyo’wic'ne, twero’bedo kido'gimoo'kiken ma'pire’tek bot'gi ma'gi’tamo'ni wi'gi’tero poyo’kwede’ki jami'ma'pire'tek. Mogo’gi’geto ot'i’yoo’ma weko’i'anyim wi’gi’po’pi’gi ma’wigi'wil iye’ni.
Por’man’nyuto'ni jami'ma'kwaro weko'onyo ma'wa’weko’kenwa caa'weng pe'bedo mi'nyuto kare'ca mi'angec'ni kiken; caa'mogo, jami'ne mi'konyo’wa mi'ngeyo ka'ma’wa’bino ki'iye onyo’ma pe’wa'mito’ni wi'wa obi’wil ki'iye.
Lok’ma’waneno'man, nyuto’ni kar'ma’wa’bedo’iye yubo’bene’twero'loco kit'bedo’wa ki’kit’ma’wa’nyango wi’lobo'kwede. Ka'wa'ngiyo jami'ma’o'weko i'angec, wa'twero’nyango kit’ma’jami’ne o'tiyo'kwede, ki'kit’ma wa’bedo'kwede ki'jiran’wa, kono'jiran’ne kaka'mapat onyo'dogola’mapat—caalo ma'wa’neno i'Great Zimbabwe onyo’Chaco’Canyon’ni.
Ngec'mi’acaki mi'polo-ki'lobo o’cake'wa’yam, ka'wa'ngiyo mot'bene, wa'twero nongo'ni ngec'ne aye'ma'ribo kaka’ki'dogola mapat'pat i'wi’lobo’ducu. I’kom'guro’kaka, ngec'ne'bene nyuto'kit'mi'kwo, lega, ki'bedo kar'acel ki'li’wadi'wa. Ngec'acaki twero’dwoko'wan wa'i'kit ma'wan'dano'adana wa'caake’kwede i'wi’lobo. I’nongo’ni kadi'ka wa’tamo'ni wa’ryek, wa'pat, onyo'tic’wa'peke; i'acaki, wan'weng wa'caake kar'acel.
Ka’wa'kwano'coc p’Griaule ki’Dieterlen i’kom'jo'Dogon mi'Mali, wa'neno'ni jo'Dogon gi'tye'ki ngec'mapol madok'i'kom lok'mi'acaki—kit'ma'polo-ki'lobo o’caake'kwede—wa'i'kom wan'dano. I'ngec mi'acaki'ni Amma, Lacwec, tye'doki lawii'jogi'ducu pyen’en'aye acaki. Ayub'ne’o’bedo jami'mapol ma’nyango'ne pe’yot. Ento, ka'wa’neno’yub ma’Amma o'yubo ki'la’tyer, wa’twero’nyango yub’ne’acel'acel—pyen kwano'la’tyer twero'kano jami'ma wan'dano'pe wa’twero'kano'ne—caalo'ngec’p’kaka ki’kit’me'bedo nino’ki'nino.
Kaki’mapol’tye i'wi’lobo ma'ngec'gi i'kom'lok mi'acaki cok’cok’ki'p'Dogon; ma'nyango’ne bene’tek’caalo p'Dogon. Lapor'ne wa’twero nongo'ne i'kaki mapat'pat i’lo'gang me'Australia. Lo'gang'gi, gi'kodo pi'acaki polo-ki'lobo i'ngec’gi ma'gilwongo'ni lok'mi'lilek (Dreaming onyo’Dreamtime). I'lilek’man, lo'gang'mi’Australia kodo'ni i’acaki'Lacwec o’yubo'lobo, ler, ki'dano. I'yub'man tye'cik ma'myero'o’lubi weki'jami'ducu omede’ki’tic kido'ma'myero otii'kwede. Kodo'ngec mi'lilek'man, gi'kodo doki'lok, myel, wer, onyo'gi'doro’adora.
Kono, ka'wa’cito i'kaka'p’Norse i'Scandainavia, i’kar’ma'i'caani gi’lowongo’ni Denmark, Sweden, ki'Norway, wa'neno'ni acaki’gi o’caake'ki ngat'ma'nyinge Ymir. I’kar’ma Ymir o’nyute, ngat'mo'peke i’lobo; Ymir en'o’bedo’acaki. Ma'Ymir o’nyute'doki lobo, jo'mo’kene gi'bi'bino i’ngeye, jo'caa gi’lwongo’ni Odin, Vili, ki'Ve; en'jo'mane ma'gi’neko kayo'mi'lobo, Ymir. Remo'ne, o'loke'dok pii; cogo'ne o'loke'doki got; kome’obi poke’wa’i’kare ma’wi’lobo o'bi'yube kit'ma kom’caani wa’tye'iye'ni. Jami'ma pire'tek i'yub'mane o’bedo'mac ki'per.
Ka'wa’donyo i'por'mi'agiki, por'mi'Baibul, i'cura'me’Acaki, wa'neno'kit ma'wi’lobo ki’jami'ne o’yubo acel'i'nge la’wade. Ka'wa'ngiyo acaki'man, kit'ma o'coyo kwede'i'cura me'Acaki, wa'neno'ni wi'lobo pe'o’caake ma'leng'rirye. I'acaki jami'ma'reco mapat'pat o’bedo'tye, en'i'kom reco'ne, Lacwec ma’gi'lwongo'ni Lubanga, o'cweyo’kwede'wi’lobo—kit'ma'i’caani wa’tye'iye'ni. Cwec’man nyuto'ni tye'Lacwec ma'lok'ne o’yubo wi’lobo; kido'ma o’coyo i'cura’mi'Acaki’ni. Lega tye’mapol ma'lubo cik'me’Acaki p’Lubanga; caake'ki Judeyo, Cilam, wa'i'lega p’lo’Kristayo.
Ka'wa’poro cwec’mi'acaki’gi ki'mi'angec, wa’neno'ni wan'dano wa'temo nyango polo-ki'lobo i'yoo ma'nen caalo'pat ento'rom. Ngec'acaki, ka'wa’kwano; pire'tek mi'ngeyo’ni pe'o’bedo jami'p'kwaro onyo'jami ma'o’kato, pol'ngec'gi wa'i'caani twero'cobo peny'mi’cwiny’wa’mapol.
I'agiki, wa’twero’neno'ni coc'ma'wa’kwano’gi, nyuto'bot’wa kit'ma jo'Dogon gi'neno acaki'gi ki'kit ma'lacoo ki'dako’ne gi'poke i'acaki. Coc'ne bene o’nyuto bedo’p'lacoo ki'dako, kit'mi’medo li’keyo, ki'kit ma'jami'ma wa’weko i'angec twero'poyo'wiwa ki’jami’ma’pire’tek ma'wa’tamo'ni wi'wa'bi’wil ki'iye. I’kare'mi gure'kar'acel, mon'mi'Dogon gi’bedo lo'gwoki ki'neno'gang, coo'kono ruke'i’yoo ma'nyuto'ni gin'lo’gwok’gang onyo'lo’wot.
La'por’magi i'lok'mi'bedo p'mon-ki-coo'ni, twero'nyuto tic'gi’wa kar’ma'gi’timo tic'ne'iye. I'neno'ni, pol'tic p'coo gi'timo'woko; tic'p'mon kono, gi'tiyo'i'ot ki'jami ma'i'nonge i'iye. Tic'p'coo ma'gi’timo pol’ne’woko'ni, lobe'i’kor mi'medo'kuta ki'gang'gi, lapor'ne wa'neno ki'kit’ma ka'nywal'p’mon lo'ngolo ma'pwod'gi’tino weki'nywal o’bedi'ma’yot bene'weki lacoo'o'medi’ot'mere.
Coc'man obedo coc'mi'agiki i'lok ma'dok’i'kom’Mali 🇲🇱
Wa'nen gini i'kar'ma’nyen i'coc me’anyim,
Kémis [خميس], wIkM.
n’doo press, a reader-supported quarterly for Acoli readers, offers original essays to free and paid subscribers. Focused on history and culture written in Acoli, n’doo press helps promote and preserve the Acoli language globally.