Bot’lokwan ma’i’cani ki mi’anyim,
Pwoc’ma’dit boti pi’kwanyo’caa mi’kwano lok’man. Ageno’ni i’nongo ni’kwanyo ma’pol ki’iye. Acako’coyo coc’man, i’mwoka elip-ariyo ki’pyer-ariyo-wiye-adek, I’lobo p’Meaanjin [Brisbane], i’Australia, i’dwe mi’angwen. A’tyego coyo’ne, i’mwoka elip-ariyo ki’pyer-ariyo-wiye-adek, I’lobo p’Meaanjin [Brisbane], i’Australia, i’dwe apar-ariyo I ndoopress.com.
Coyo’coc tero’kare; caa’mogo jami’lobo’gali, ento’wa’ok i’dwe mi’cwalo coc’woko. Ageno’ni ibi’maro kwano bedo ki’lok’kwaro mi’Timbuktu’man.
Timbuktu pe’o’bedo kabedo i’Mali’ki'ken — obedo kama’nyuto lengo ki’deyo pa‘lo’gang, ma'gi'lwongo'ni Africa, duc. I’dogola me’donyo i'Timbuktu; lo’gami ki’mot’ki’kor mapat’pat’duc. I’dogola rirye’bene wa’neno lengo’ki’piny wa’malo; kido’odi’ne’bene i’nongo o’cweyo a’cweya ki’ngom wa’malo caalo’gorofa. Pyen jo’ne mapol’gi’bedo Mucilim, cwec’ne ma’pol o’bedo’cwec p’jo’Mucilim ki’wiye’aduno ki'iye'malac.
Kawa’donyo i’cuk’gi, wa’nongo wi’cam ki’jami mapat’pat caalo: ringo, bongi, ki’jami mukene’madwong. i’Timbuktu’bene lep’o’bedo ma’dwong; I’winyo lep p’lo’loka ki p’jo’gang bene caalo’Hausa, Mandinka, Arab, munu (French), ki’lep mukene’mapat’pat.
I'Timbuktu, jo’ne gi’bedo lo’lengo, pe’giye’cilo kido’mo’kiken ogudi’kom’gi. Ruke’ne, i’nongo bor’abora ki’piny wa’malo, ki’wic mo’oumo’auma weki’luru pe’o’gudi. I’tyengi gi’ruko’cilipa ma’i’nongo gi’yubo ki’del’matek—caalo p’jo Icrael i’kare p’Yesu.
I’gi’cam tye’ma’dwong ki’wiye’bene mapat’pat. Pi'man i’nongo piny’ne' ngwe’kur’akura; ento, kuro’ne mi’cam kiken’ko, mogo’i’nongo o’rube ki’riya onyo’bokurr. Pi’ber’gi, ka’i’ok’tugi gi’joli i’ot’gi ki’kelo boti’caai i'yooo ma’nyuto rirye’ni i’tye i’kar mi’mara.
Timbuktu o’bedo ka’mi’ododo ki’pwony’kwaro. Jo’ma’o’cako ok’iye, gi’lwongo’ni Tuareg. Tuareg’ni i’lep’Arab gi’gonyo’ni, “dano ma’Lacwec o’weko onyo’o’kwero;” a’medo i’kom lok’ni’koni. Gi’nongo’kar’ne i’kin mwaka elip’apar-acel ki-apar-angwen inge’mwaka ma’gineko’Yesu kwede (1100 and 1400 A.D). Ento pire’tek mi’ngeyo ni’kuta’tugi bor’ma’twala. Lo’kwaro (archeologist) gi’nongo’ni dano’o’bedo i’Timbuktu i’mwaka elip’pyer-abicel ki’miya’abic inge’mwaka ma’pwod pe’o’nywalo’Yesu’kwede (c 6500 BC). Tugi’o’bedo kor’ma’guro lo’caat ki’lodini i’tenge mi’acam’i’Africa (West Africa) ki’lobo p’Arab o’weko dongo’lobo ook’tugi’wacon.
I’kare ma'dano’nok bene'gi’poke, Timbuktu o’jolo’dano ma’romo elip’miya-acel (100,000). Bene’gi'yuubo ot’lega, ot’kwan (library), ki’gang’kwan (school) makato miya’acel (100+). Locoo’coc calo’Ahmed Baba [أحمد بابا,] Leo Africanus, ki’Ibn Battuta [ابن بطوطة] bene’o'jolo’gi i'yoo'ma gi’neno Timbuktu’caalo gang’gi.
Te’kwaro p’Timbuktu’dok wa’i’mwoka elip-apar-acel i’nge’too p’Yesu (11th century A.D). Kar’gi o’bedo’kar p’jo’Sanhaja (Iznaken) ma’kom’cani gi’lwongo’ni Tuareg. Nying ma’gilwongo’ni Timbuktu’ni o’cake I’kare ma’jo’Tuareg gi’gure’cok’ki tang’i p’opii ma’gi’lwongo’ni Buktu. Nying’tangi ki’lep’gi, gi’lwongo’ni ‘tim’; en’o’weko ki’kenyu, nying’ka’caa gi’lwongo’ni Tim (tangi) (p’)Buktu. I’nongo’wa’i’cani nying’ca o’mok’doki Timbuktu.
Ma’pwod bong’wa’dony i’dibo p’Buktu, ageno’ni wa’twero dok’cen’i’lok mi’nying ma’nin’ni.
Nin’wa’neno’ni jo’Sanhaja (Iznaken) kom’cani gi’lwongo’gin’ni Tuareg. Nying’mane'ni gonye’ni, “dano’ma Lacwec o’weko onyo’o’kwero.” Ento, pwony’p’Kwaro ki’lo’kwan’mogo waco’ni nying’ni o’caake pi’kamoo i’ku’piny i’lobo Libya; i’tenge p’Fezzan ma’gilwongo’ni Targa, magi’waco’ni jo’ma’gilwongo’ni Tuareg o’bino’ki’iye. Nying’man ma’gilwongo’ni Tuareg’ni o’bedo caalo’yet bot’jo’ne. Jo’ne, gi’lwonge‘ni Imashaghen onyo Imohag, ma’gonye’ni “dano’agonya,” en’nying’man ma’wa’mede ki’lwongo gin’kwede.
i'Timbuktu, i’dogola mi’cuuk’rirye i’nongo kido’jami’ducu calo’dap, kado, tung’lyecii, wa’opii mi'tenge i’acam’i’Afrika (west Africa) onyo mi’lobo p’Arab (Middle East). Kono, ka’i’donyo i’lok’p’kwaro ki’kwan’gi; i’nongo’kit kitabu’ki jami’ma’gwoko ngec'kware'gi. Kido’jami me'gwoko’ngec'ne en’i’nongo’caalo caal’ma’odoro idi’boro, kitabu’gi, ki’yik p’rwodi’gini’macon.
Pwony’mapat’pat bene’tye, pwony caalo mi’pako yub p’Lacwec caalo: la’tye, dwe, ceng, onyo'jiri. Locoo’coc tye’bene, mukene coyo’coc mi’kare’caa mogo’kubo’akuba ki’lep’p’Greek onyo’ki’lep’Araab weki’ngec’kwaro o’mede’i’anyim.
Ka’ni’wa’kwan kitab’ma’Locoo’coc me’Timbuktu’o’coyo i’nongo kato’elip; pol’coc’ne bene’ocoyo pi’wan en’wan’(dano mi’anyim’eni). Coc’ne o’coyo pi’gwoko pwony’ki lubo’pwony p’kwaro.
Ka’ni’wa’nyuti ger’ma’Timbuktu o’cungo’pire en’bedo pi’teko, kwan, ki’ka’gure p’Lo’dini ki’i’wi’lobo’ducu. Nin’i’acaki wa’neno’ni locoo’coc ki’lo’kwan o’gure mapol’i’Timbuktu, mukene bino’doki’welo en’mokene gi’bi’rii bene’gi’bi’lwongo Timbuktu’doki gang’tugi’ki’kome. Pyen’gi wel’gi’dwong’rye pe’wa’twero coyoo’nying’gi o’weng’ki’acel’acel—ento’adek’en:
Ahmed Baba al-Massufi (1627-1556): Ma’o’bedo la’kwaro ki’la’ngol’kop ma’o’coyo’kitaab ma’kato’pyer’abic i’lok mapat’pat caalo: cik, te’kwaro, ki’jiri.
Muhammad al-Maghili (1504-1445): Lacoo ma’o’woto ki’pwonyo dini’i’tenge mi’acam i’lobo’Afrika (west Africa). O’wot’o ki’pwonyo’dini pyen’o’neno lo’dini i’kare’ca pe’gi’pwonyo’jiri i’kor’me’atir. Gi’pwonyo’jiri i’yoo’ma’pako gin’ki pwony’ma’gi’pwonyo ento’pe’nyuto pak’pi onyo bot’Lacwec.
Mahmud Kati (1534-1464): Ma’o’bedo la’te’kwaro ma’coyo Tekwaro’i’yoo ma'caalo’kodo’lok—caalo’ododo. En’bene o’coyo Tarikh al-Fattash (Kwaro p’lo’yeny); kitab’ne o’nyuto’kwaro mi’ker ma’gi’lwongo’ni Songhay Empire.
Jo’magi ki’mokene’gini ma’bene pe’wa’twero’kwano’ne, gi’nyuto tam’gi ki’kit’mi bedo’i’kare’gi. I’kare’ca Timbuktu o’bedo kar’ma’pire’tek ma'twala, o’weko’ryeko ki’teko’ne o’cwaalo’ngec ki’pwony me’Cilam i’kor mapat’pat i’lobo’wa mi’Afrika. Ngec’ne’mokene en’pwod’ogak’bot’wa i'Afrika, mokene’i’nongo o'kato’i’lobo p’muni onyo’i’lobo’p’Arab.
Wa’nin wa'bedo’ka’neno kit’ma’lega pire'tek i'Timbuktu’kwede. Ot’lega’gi ma’dongo’adek’gii, pwodi’gi’cungo wa’kom’cani; caalo ot’lega'mi Sankore, Djinguereber, ki’ma’tye i’Sidi Yahya. Ot’lega’magi onyo'mosque'magi ki'ot'kwan ma'gwoko kitab'kwaro, jo’UNESCO gi’gwoko’doki World Heritage Site (kar’mi’agwoka). UNESCO o’bedo’doki o'cungo pi'United Nation Education, Scientific and Cultural Organization. Gi'bedo’dano ma'kelo wi'lobo'kar acel'ka'gwoko lok'mi'kwan, pim (science), ki'gure.
Timbuktu’tye ka’ma’nyuto’teko p’lwak’Imohag. Teko'gi, ka’i’cito kom’cani i’tenge mie’acam (west Afrika) i’nongo pwony, lep, umo’wic, wer, ki’jami ma’pol pwodi’o’gak kite. I’kom’man’bene, ka’i’cito’i’lobo caalo’Nigeria, Niger, Burkina Faso onyo’i’kumalo (north Afrika) caalo’i’Algeria, Libya, ki’Chad pwodi’i’nongo ruke’ki’bedo’ne ogak’kite.
Kono’i’tenge mi’acam onyo’kumalo; kwo’p’lwak Imohag o’weko kom’caani jo’acam’ki’kumalo gi’cungo’matek i’kit jami’mapat’pat ma’rwot Lacwec’cwalo; kono’kec, kot, twor’piny—kwor p’Imohag o’weko’dano pwodi’tye i’Timbuktu ki'ka'mapat i'di'kwoyo me'Afrika.
I’angec wa’lok’i’kom lega’ki’kwaro p’jo’mi’Timbuktu; ento’ka’i’neno, i’winyo, onyo’i’kwano kwaro’gi; i’nongo coc’mapol i’kom kitab ma’o’coyo’iye. Kom’cani, wa’kel’tam’wa en’i’kom kitab’gi ma’i’nongo lo’loka gi’lwongo’ni, “The Timbuktu manuscripts.”
The Timbuktu manuscripts’man o’guro’coc mapat’pat ma’o’coyo wa’yam i’mwoka ma’o’cake elip’apar-ariyo (13th century). Kido’ma’nin wa’neno, coc'ne’mapol pi’lok’dini i’kom’ma’bene tye’pim’p’daakta, cik, kwaro, ki’lok’mapol. Mogo i’nongo o’coyo ki’leb ma’tye i’tenge mi’acam (west Africa) caalo Songhay, Fulani, Mandinka ki’lep’mukene mapat’pat.
Kitabu’gi pire’tek’pyen nyuto’ngec ki’kit’bedo i’kare’macon. Ento, gwoko’kitaab’ne pe’jami’ma’yot. Mogo’tim’wa p'dano weko'baale onyo’mogo’yub ma’Lacwec’cwalo caalo’mac, pii, ki’jami mapat caalo'byer—gi’kato ki’iye. I’mwoka elip’apar-abic ki pyer-abongwen-wiye-acel (1591), lo’mwony mi’Morocco gi’temo nongo’yoo mi’rwenyo’ngec mi’kitab’gi. Doki’too, i’mwaka elip’apar-aboro ki pyer-abongwen wiye-angwen (1894), lo’mwony mi’French gi’temo rwenyo’ngec’gi.
Kadi’ka lweny’p’Imohag mo’o’time i’mwoka elip’apar-abongwen ki pyer-abongwen (1990) onyo’lweny mi’Mali i’mwoka elip ariyo ki-apar-ariyo’ni (2012), Lo’baal’piny ki’lo’kwoo gi’kwalo kitabu'ne mogo o’caato i’kwor, mogo b’yer’o’balo onyo’o’bale ki’lyeto, mac, onyo’luru.
Gamente, kaka, ki’gang’kwan me’Mali gi’yenyo kor’mapat’pat mi’gwoko kitaab’gi. Kaka’mogo gi’caako’gwoko kitab’gi wa’i’acaki me’kuta’gi; i’nongo’wego miyo’bot’wode, wode’mede ki’miyo’ne anyim’bot’lotino. Ot’kwan’ne mogo’gi’yabo kar’mapat’pat mi’nongo’kor mi’gwoko kitaab’ne; mogo gi’yubo’nino weki’lotini’kwan gi’nong’yoo mi’kwano ngec’ne. Mo’kene gi’cwaalo woko’i’Internet weki’dano’mapol o’kwan onyo’o’bedi ki’ngec pi’coc ma’o’coyo.
I’mwoka elip-ariyo ki-apar-ariyo (2012) lo’mwony p’Cilam’gi’temo nongo’yoo mi’wango ki’baalo kitab’gi. Ki’kenyo jo’Mali gi’der’dong’oo, o’weko’gi’caako yenyo’yoo mi’gwoko kitabu’ki ngec’gi’weki pe’o’rweny. Lo’mwony p’Mucilim’ne gi’wango’jami ki’kitab’mogo ma’bene’gi’wacoo bot’lwak’ni gi’mede ki’wango ki’rwenyo’ngec mi’Timbuktu. Ma’lo’gwok’ne gi’winyo, gi’cako’yenyo’yoo i’muung weki gi’kan ngec’gi i’Bamaka; Bamako’ni o’bedo kapital’mi’Mali.
Gi’nongo’kit yoo’mo’kiken mi’kwanyo’ngec ki’kamo’ki’ken ma’tye’iye weki’o’oki i’Bamako. Ma’tingo ki’arabiya; otingo, ma’tingo ki’kana; o’tingo, ma’tingo ki’yeya; otingo. Lo’gwok ngec’gi, gi’yenyo yoo’mo kiken’mi’gwoko ngec’gi. I’dwe abicel ki’ken, gi’kwanyo kitabu ma’romo elip’miya-adek ki’pyer-abiro wiye-abiro (377,000) i’kar’mi’gwok’gi.
Gimoo doki’too obi’time pi’nongo’yoo mi’gwoko kitab’gi, gi’ne o’bedo ayub ma’kilwongo’ni, “The Timbuktu project.” Ayub’man o’bedo’ayub ma’jo’Mali (Mali’s Ministry of Culture and Higher Education) ki’jo’South Africa (South Africa’s Department of Arts and Culture) ki’dano ma’woko (international partners) o’yubo.
Jo’Mali ki’dano mi’ayub’ni, gi’cwalo ngec’ne woko i’Internet weki lo’kwan, ki’dano’ma’mito ngeyo’ngec’ne gi’nong’bene. Kit’ma ngec’ne o’bedo ngec’Mali, jo’ma’o’yubo’yub’ni gi’neno’ni ber’mi’pwonyo lo’gang wek’gi’bedi ki’ngec mi’gwoko ngec’gi. En’ki’kenyu rirye’gi’caako pwonyo’lo’gang i’yoo mi’gwoko ngec’gi weki’orii pi’kare’malac.
Ayub’man o‘cake i’mwoka elip’ariyo-ki-adek (2003); wa’i’caani pwodi’tye ka’gwoko’ngec ki’kitab mi’kwaro idi’Mali.
Ageno’ni kwano’ngec ki’kwaro mi’Mali’man o’yabo’wangi ka’ngeyo’ni kar’mogo’tye ma’gi’lwongo’ni Timbuktu. Ka’i’ngeyo’con alego’ni kwano’coc’mane o’medo’i’wii ma’i’tye kwede’con’ni.
Timbuktu’guro dano’mi tenge’acam ki’kumalo kar’acel. Guro’i’yoo’mi; caat, kwan, bene’guro pi’ngec mapat’pat’ducu. I’kom’man’bene, Timbuktu tye’kama yabo’ngec’wa i’yoo’ma pwonyo’bedo doki’kaka wa’ken’wa’bene; kadi’ka tek’bedo’tye onyo’can’tye. Caalo’lega i’acaki mi’nyuto pwoc’ni, wa’twero nyuto’pwoc pi’Timbuktu ki’nyuto mara, winye, ki’woro’i’kin’wa.
Ma’o’loyo, Timbuktu o’nyuto’botwa’ni; labong’ngec kwaro; wa’rweny.
Mara’kiken,
Kémis [خميس] , wIkM.
n’doo press, a reader-supported quarterly for Acoli readers, offers original essays to free and paid subscribers. Focused on history and culture written in Acoli, n’doo press helps promote and preserve the Acoli language globally.